Jedna od zadivljujućih osobina starih Grka bila je univerzalnost njihove teološke vizije. Za razliku od svojih semitskih savremenika, Grci svoje bogove nisu smatrali jedinim pravima, već su, shodno tome, uvideli da su Olimpijci često imali savršeno odgovarajuće analogije u bogovima drugih naroda. To je naročito vidljivo bilo u Egiptu, čije su bogove Grci duboko poštovali kao prototipove svojih vlastitih.

Obrazovana elita grčkog društva često je uviđala istinu da su neka od egipatskih božanstava kao Izida (Ast), imala tako veliki status da su u sebi ujedinjavala celo mnoštvo aspekata grčkih bogova.

Rimljani, koji su bili u potpunosti svesni da su njihovi bogovi u suštini preimenovani grčki, sledili su primer svojih mentora. Kako je rimska država širila svoje granice na Mediteranu, uključujući i Egipat, tako je prevlast arhetipa nekih prominentnijih egipatskih bogova postajala sve evidentnija.

Ovde se susrećemo sa kontraverznim fenomenom sinkretizma, koji igra vitalnu ulogu u novoj manifestaciji Hermesa u zadnjim stolećima pre Hrista i u ranim stolećima hrišćanske ere. Tokom ovog perioda Mediteranski svet prolazio je kroz period intenziviranog religijskog razvoja. Stare državne religije izgubile su svoje uporište kod mnogih ljudi, a umesto njih se pojavio veliki broj međusobno povezanih religija, filozofija i obreda, čije je širenje bilo uveliko olakšano političkim jedinstvom koje je uspostavilo Rimsko Carstvo.

Ovaj novi spiritualni ekumenizam bio je takav da mu se opravdano možemo diviti. Iako često ismejavan kao sinkretizam kasnijih pisaca, posedovao je mnoge karakteristike, kojima različiti ekumenisti teže i dan danas. Ni u kom slučaju nije nemoguće da je region Mediterana u kasnom helenističkom periodu, u stvari bio na putu ka određenoj vrsti religioznog jedinstva.

Svetska religija koja se mogla razviti, bila bi daleko sofisticiranija ma koliko nas optužbe za sinkretizam nastojale ubediti u suprotno. Daleko od toga da bude skalamerija nekompaktibilnih elemenata, ova nastajuća mediteranska spiritualnost imale je oznake dubokog misticizma, posedujući onu istinsku psihološku mudrost kojoj su se svojevremeno divili velikani kao C. G. Jung i Mircea Eliade.

Važna odlika ovog razdoblja bilo je širenje nove Hermsove religije. Tako nailazimo na tri velike forme inicijacijske religije, koji su proizizlazili od tri glavna egipatska arhetipa božanskog: kult Boginje Majke Izide (Ast), žrtvovanog boga Ozirisa i boga Mudrosti Hermesa, koji su se javljali u različitim vidovima. Mi ćemo se ovdje pozabaviti sa Hermesom, budući da je upravo u ovom periodu brzi bog svesnosti, obuo svoje legendarne krilate sandale i s njima preleteo more kako bi došao u Egipat i tu postao grčko-egipatski Tri puta Uzvišeni Hermes.

Egipatski Hermes
Grčki Hermes je svoju analogiju u Egiptu našao u drevnom Bogu mudrosti – Totu (ponekad se izgovara kao Thouth ili Tahuti). Ovo božanstvo bilo je obožavano u drevnom gradu Chmunu, poznatom i kao “Grad Devetke” – na grčkom Hermopolis. Arheološki dokazi govore da je grad bio centar Totovog kulta od najmanje 3000 g. pr.n.e. Tot se pojavljuje u mnogim mythosima Faraonskog Egipta: učestvovao je u stvaranju kosmosa, bio pisar bogova i vodio duše umrlih Ozirisovom sudu. On je osmislio pismo, napisao je sve drevne ezoterisjke tekstove, uključujući Knjigu Disanja, koja je bila uputa ljudima kako da se sjedine s bogovima, tj. otkrivši svoju božansku suštinu, sami postanu bogovi. Bio je povezivan sa Mesecom, te stoga smatran vladarem noći. Tot je također učitelj i pomagač staroegipatskog trojstva, Izide (Ast), Ozirisa (Asar) i Horusa (Heru); prema njegovim instrukcijama Ast je izvela magični ritual svete ljubavi, kojim je raskomadanog Ozirisa vratila u život. Najbitnija funkcija Tota, za našu raspravu, jeste njegovo posredništo među sukobljenim armijama Horusa i Seta, kojim je najzad došlo do sklapanja mira između dvaju bogova.

Tako je postala evidentna njegova uloga medijatora među suprotnostima, možda prethodeći ulozi alhemijskog Merkura (Hermesa) kao “posrednika sjedinjenja”.

Totov životinjski oblik je ibis sa svojim lagano zakrivljenim kljunom; statue su ga često predstavljale kao veličanstvenog čoveka sa maskom ove ptice, a ponekad, jednostavno, kao ibisa. Upravo su ovog moćnog boga egipatski hermetisti trećeg i drugog stoleća pre hrišćanske ere, stopili sa likom i imenom grčkog Hermesa. Od ovog vremena ime “Hermes” više neće označavati ni Tota ni Hermesa zasebno, već novu arhetipsku figuru, zvanu Hermes Trismegistos, koji je ujedinio odlike obojice. U vreme kada su egipatski hermetičari već bili uspostavili mnoge tajne zajednice, njihov Hermes je prošao kroz još jednu modifikaciju, ovaj put u okviru jevrejske tradicije.

Prisustvo velikog broja Jevreja u Egiptu tog vremena, od kojih su mnogi bili orijentirani ka helenističkoj misli, objašnjava takav proces.

U mnogim hermetičkim spisima, Hermes se pojavljuje mnogo manje kao egipatski i grčki bog, a mnogo više misteriozni prorok, na kakve nailazimo u jevrejskoj profetskoj literaturi, kao što su Baruhova Apokalipsa, Četvrta knjiga Ezrina i Druga knjiga Enohova. Ipak, kada se sve sagleda i uzme u obzir, jevrejski uticaj u hermetičkim spisima nije previše naglašen. Hermes koji nas zanima, prema svojim karakteristikama, prvenstveno je egipatski, zatim grčki i tek u manjoj meri jevrejski.

Hermetičke zajednice

Ko je, zapravo, napisao, “Hermesovu knjigu”, koja je, od kada je pronađena u petnaestom veku, igrala tako značajnu ulogu u našoj kulturi? Svi rukopisi ostali su anonimni: za njihovog mitskog autora smatran je sam Hermes. Razlog ovog pseudonimskog pristupa bio je jednostavan. Hermes je Mudrost i stoga je sve napisano inspiracijom istinske mudrosti, u stvari napisao on. Onaj koji piše tu nije važan, to jest njegovo ime nije od nikakve važnosti. Takvi običaji nisu bili neobični u mističnoj literaturi. U kabalističkom spisu Zohar, za kojeg se trenutno veruje da je nastao u srednjovekovnom periodu, stoji da je rad Shimona bar Yohaia, rabina iz drugog stoleća pre hrišćanske ere.

Dva najpoznatija hrišćanska mistička klasika, Oblak nepoznatog i Theologia Germanica, takođe su pisali anonimni autori. Članovi hermetičkih zajednica bili su ljudi koji su, odrasli u nezaboravnoj egipatskoj religijskoj tradiciji, propovjedali svoju sopstvenu religiju gnoze, dok su istu drugi modificirali, prilagođujući je tako da bude prihvatljivija psihologiji i mentalitetu podneblja gde su živeli drugi narodi, kao npr. Hebreji, Sirijci, Mesopotamci i drugi.

Sir W.M.F. Petrie načinio je studiju i o paganskim monasima i pustinjacima koji su živjeli u pustinjama Egipta i drugih zemalja. U studiji se govori o monaškoj posvećenosti čistoti, tišini tokom obroka, te osamljivanju u meditavivnoj pobožnosti. Čini se da su Hermetisti bili osamljenici posebne vrste.

Za razliku od gnostika koji su živeli sekularnim životom velikih gradova, način života hermetista više podseća na opis esenskih običaja u delima Josipa Flavija. Kada se radi o overenjima, verovatno je da su hermetičari i gnostici bili bliski spiritualni rođaci. Dve škole imale su mnogo toga zajedničkog. Glavna razlika sastojala se u tome što je za hermetičare Hermes bio utelovljenje spasonosnih učenja i inicijacija, dok su gnostici, na isti način, bili okrenuti novoj spasiteljskoj figuri poznatoj kao Isus.

Obe skupine bile su prvenstveno posvećene gnozi, koju su doživljavali kao iskustvo oslobađajućeg unutarnjeg znanja i obije su smatrale da je utelovljenje ono koje vodi ka nesvesnosti iz koje ljudski duh može osloboditi jedino gnoza. Većina hermetičkih ideja odgovara fundamentalnim idejama gnostika. Postojale su, takođe neke,uglavnom minorne, razlike između dvije duhovnosti, ali njima će mo se pozabaviti kasnije. Sudeći po njihovim spisima i ugledu koji su uživali među svojim savremenicima, članovi hermetičkih zajednica bili su nadahnuti osobama za koje su čvrsto verovali da su u dodiru sa Izvorom sve istine, tj. samim utjelovljenjima božanske Mudrosti. I zaista postoje mnogi pasusi u hermetičkim rukopisima u kojima možemo opaziti vibrantnu inspiraciju, egzaltaciju duha – u rečima koje pokušavaju dočarati čudesnost svojih mističnih vizija.

Kao i gnostici, za koje je Jung tvrdio da su radili sa istinskim slikama nesvesnog, Hermetičari su iskusili moćne i izvanredne uvide koje su pokušali izraziti u svojim spisima. Duboki osećaji nastali ličnim spiritualnim iskustvom preovladavaju u većini hermetičkih dokumenata.

Hermetički kurikulum

Sve do nedavno bilo je vrlo malo dostupnih informacija o metodama spirutalnog progresa koje su Hermetičari, eventualno, slijedili. Biblioteka iz Nag Hammadija otkrivena 1945, sadrži barem jedan spis čiji je sadržaj nesumnjivo hermetički. To je Traktat 6, Kodeksa VI, čiji se naslov obično prevodi kao Diskurs o Osmom i Devetom. Na osnovu ovog Diskursa, jedan od njegovih prevodioca predložio je šemu napredovanja učenika koju su sledile neke od škola hermetike. 4 Hermetički katekhumen (oglašenik) započinjao bi sa procesom preobraćenja, u koje je ulazilo čitanje nekih od osnovnih hermetičkih spisa, odnosno slušanje javnih predavanja. Period kušnje, uključujući instrukcije iniciranih, bio je zahtevan pre stupanja u sledeći stepen. Ta faza bila je period filosofskih i katehetskih studija baziranih na određenim hermetičkim delima (na primer spisi: Asklepije i Kore Kosmou). Predavanja su bila držana malim grupama. Sledeći korak zahtevao je napredovanje kroz Sedam Sfera Hebdomada, što je rađeno u pomoć učitelja, sistemom jedan po jedan učenik.

Čini se da je to bio period iskustva prirode, praćen inspirativnim predavanjima. Napredujući, učenik je doživljavao viziju početka svoga putovanja sa Zemlje u svet oslobođenja od primalnih kosmičkih uticaja (Planete su, uglavnom, smatrane ograničavajućim uticajima, koje uzdižuća duša mora prevladati).

Jasna je sličnost ovog postepenog učeničkog uzdizanja sa “uspinjanjem” opisanim u različitim gnostičkim izvorima, kao i kasnijoj kabalističkoj sintezi – Drvetu Života. Zadnji korak bio je ono što bi se moglo nazvati Liturgija Misterija Hermesa Trismegistosa, čiji je najbolji primer, kako se smatra, opisan u Diskursu o Osmom i Devetom. Učenik Hermetist sada biva spiritualno “ponovo rođen” u transcedentalnoj realnosti iznad sedam planeta. On doživljava stanje pneumatika, spiritualnog čoveka (primetite još jednom sličnost sa gnosticizmom). U ovom stepenu sadržano je duboko iskustvo, inicijatsko uzdizanje svesti, kad inicijant postaje jedno sa dubokim “Ja” svoje duše – onim “Ja” koje je nerazdjeljivo sa Božanskom esencijom.

Jedine dvije osobe prisutne ovom ritualu su inicijant i inicijator (u tekstu su nazvani “sin” i “otac”). Liturgija je pisana u formi njihovog dijaloga. Hermetičari su imali i svoje sakramente. Čini se da se radilo prvenstveno o obliku baptizma (krštenja) vodom i pomazanja uljem, što podsjeća na “baptizam (krštenje) i krizmu” koji se spominju u gnostičkom Evanđelju po Filipu. Corpus Hermeticum spominje pomazanje “ambrozijskom vodom” i samo-baptizmu u svetom sudu, krateru, kojeg je Hermes sneo iz nebeskih kraljevstava.